Bir uygarlığın kalıntıları bir başka uygarlığın yapı malzemesidir.
Ve bu döngü hiçbir uygarlığın ebedi olmadığını, her şey gibi imparatorlukların ve dinlerin de geçici olduğunu gösterir. 
Sonsuza kadar ayakta duracakları ümidi ile inşa edilen görkemli yapılar geçici bir süre için vardırlar.
Ayasofya’nın ünlü kubbelerini ayakta tutan 140 sütun, dünyanın değişik yerlerinden İstanbul’a getirildi.
Roma’nın asillere ait mor rengini temsil eden sekiz somaki mermer sütun Mısır’dan yollandı.
Sütunların sekizi ise yeşildir.  Bunlar da İstanbul’a doğru yola çıkmadan önce Efes’teki Artemis Tapınağı’nı ayakta tutuyordu.  
Artemis “Bütün tanrıların ve insanların babası” olan Zeus’un kızı ve putperest Roma ve Yunan insanının en güçlü tanrılarından biri idi.
Onun da diğer bütün put tanrıların da saltanatı İsa’nın dininin yayılması ile sona erdi.
Yüzyıllar boyunca, İngiltere’den İran’a kadar uzanan topraklarda Romalıların ve Yunanların tanrılarını yüceltmek için yaptığı tapınaklar fanatik Hristiyanlar tarafından yıkıldı. Heykeller tahrip edildi. Kitaplar yakıldı.
Birçok yerde, arkada kalan taşlar ve sütunlar kilise yapmak için kullanıldı.
Osmanlıların sahneye çıkmasıyla bu kiliselerin bazıları camiye dönüştürüldü.
Bu dönüşüm yeni dinin eski dine kıyasla üstün olduğu ve kalıcı olacağı inancına dayanıyordu. İlk Hristiyanlar da putperestlerin eserlerini ortadan kaldırır ve yıkıntılarını inşaat malzemesi olarak kullanırken böyle bir inancın etkisinde olmalıydılar.
Avrupa ve Balkan ellerinde din değiştiren bu yapılar Osmanlı’nın geri çekilmesiyle gene kilise oldu.
Osmanlı’nın yaptığı özgün camilerin birçoğu ise yıkıldı ve inşaat malzemesi olarak kullanıldı veya kaderine terk edildi.
Bazı Ege adalarında minareleri aşağıya indirilmiş camiler gözünüze çarpabilir.
Putperestlerin yaptığı sayısız tapınak yüzyıllardan beri duacıları değil turistleri bekliyor.
Eski Yunan ve Roma’dan kalan hiçbir yapı eski görkemine sahip değil, dokunulmadan ayakta kalan yapı yok gibi. Gene de gidip onları ziyaret ederiz, ne muazzam ve güzel şeyler yapmışlar deriz, zarar görmemiş ve bir bütün iken nasıl olduklarını hayal etmeye çalışırız. Ama edemeyiz.
 *
Bu dünyada hiçbir şey “son söz” değildir.
 
Ayasofya ne  537 yılında kapılarını ilk defa Hristiyanlara açtığında son söz idi, ne 1453’te Fatih Sultan Mehmet tarafından camiye çevrildiğinde, ne 1935’te Atatürk tarafından müze yapıldığında, ne de birkaç gün önce Tayyip Erdoğan’ın emriyle gene camiye dönüştürüldüğünde.
Ayasofya’da son söz söylenmedi; çünkü son söz yoktur.
Sadece son sözü söylediğini sananlar vardır.